Wredny Bonifacy

Moja kotka zaczęła sikać na meble odkąd do mojego mieszkania zaczął przychodzić mój chłopak. Początkowo ignorowaliśmy ten problem jednak wkrótce zachowanie kotki, a przede wszystkim zapach w domu stał się nie do zniesienia. Próbowaliśmy różnych metod od pilnowanie i przeganiania kotki, kiedy mogła nasikać do zamykania jej w łazience. Kiedy jesteśmy same nic złego się nie dzieje, kotka jest kochana i miła. Jednak gdy tylko pojawi się mój partner zawsze znajdzie okazję by nasikać (ostatnio na jego torbę).

Znaczenie moczem jest dość częstym problemem zgłaszanym behawiorystom i lekarzom weterynarii. Aby zrozumieć jego przyczyny zacznijmy od opisania czym jest to zachowanie. Kot znacząc moczem przyjmuje charakterystyczną postawę – stoi z uniesionym ogonem tyłem do jakiegoś przedmiotu lub elementu otoczenia. W tej pozycji spryskuje niewielką ilością moczu pionową powierzchnię. Ze względu na odmienne przyczyny i podłoże, znaczenie moczem należy odróżnić od załatwiania potrzeb fizjologicznych poza toaletą, kiedy to kot kuca i oddaje normalną ilość moczu poza kuwetą, najczęściej gdzieś w kącie, w miejscu gdzie trudno go zauważyć. Tymczasem znaczenie moczem dotyczy najczęściej bardziej „eksponowanych” miejsc jak futryny drzwi lub okien, ściany przy wejściu do domu, obrzeża mebli, zasłony w oknach, przez które można dostrzec rywali, nowe przedmioty przyniesione do domu; niektóre koty oznaczają również gniazdka elektryczne czy pralki.

Znaczenie moczem jest częścią naturalnych zachowań związanych z komunikacją węchową kotów – zwierząt z natury bardzo terytorialnych i z natury źle tolerujących obcych przedstawicieli swojego gatunku oraz większe zmiany w swoim otoczeniu. Kocie terytorium to dobrze zorganizowany kompleks podzielony na kilka stref: bezpieczeństwa i wypoczynku, polowania i zabawy, zagrożenia i obcości (dotyczy to także miejsc, gdzie kotu stała się krzywda lub przeżył jakieś stresujące wydarzenie).

Każda ze stref oznaczana jest w specyficzny sposób, przez drapanie, ocieranie policzkami i bokami, pozostawianie kału i właśnie (nieszczęsne dla nas) znaczenie moczem.

Miejsca komfortu, gdzie kot czuje się bezpiecznie i dobrze, oznaczane są wydzielinami z gruczołów zlokalizowanych na policzkach, czole i u nasady ogona kota zawierającymi kocie feromony policzkowe. Stąd dobrze znane kocie zachowanie polegające na wcieraniu wydzielin skóry w słupki, drzewa, ludzkie nogi i inne powierzchnie pionowe, a także pozostawianie wydzielin różnych gruczołów na gałęziach jest znane jako flagowanie (ang. bunting).

Wydzieliny gruczołów są także wymieniane pomiędzy zaprzyjaźnionymi kotami w trakcie przyjacielskich spotkań, co pomaga im wytworzyć wspólny zapach i poczucie tożsamości grupowej.

„Ostrzenie pazurów” na pionowych powierzchniach, jak drzewa lub meble, również jest formą znaczenia terenu, zapewniającą pozostawienie zarówno sygnału wizualnego, jak i węchowego. Takie zachowanie może również pojawiać się w obecności innych kotów jako oznaka pewności siebie.

Większość kotów obojga płci, wykastrowanych lub nie, strzyka moczem, by oznaczyć wszystkie ścieżki na zewnątrz, poza domem. Samce częściej niż samice strzykają moczem na zewnątrz i na ogół pozostawiają silny, charakterystyczny zapach. Mocz zawiera wydzieliny gruczołowe i prawdopodobnie informuje inne zwierzęta o płci, wieku, stanie hormonalnym, nastroju i ogólnym stanie zdrowia kota, służąc także komunikacji seksualnej. Przypuszcza się, że inne koty są w stanie ocenić, kiedy powstał ślad, by mogły unikać danego obszaru w danym czasie w przyszłości lub przewidywać obecność wrogich osobników, co pozwala im przygotować się do walki lub obrony w razie konieczności. Większość domowych kotów jest kastrowana przed lub po okresie dojrzewania i ma to na celu wyeliminowanie lub zredukowanie zachowań związanych ze znaczeniem terenu w celach seksualnych, wędrówek oraz walk. Według brytyjskich badań znaczenie terenu w pomieszczeniach po zabiegu kastracji utrzymuje się u około 10% samców i 5% samic wysterylizowanych przed okresem dojrzewania, jednak same statystyki nie mają większego znaczenia bez dogłębnej analizy stylu życia zwierzęcia, jego nastroju, wrażliwości emocjonalnej, okoliczności środowiskowych i społecznych, historii rozwoju. Większość kotów wykazujących problemy ze znaczeniem terenu w pomieszczeniach zostało wysterylizowane tuż przed lub w czasie okresu dojrzewania, a niektóre nawet wcześniej. Dlatego większość tego typu przypadków nie ma nic wspólnego z bezpośrednim oddziaływaniem hormonów płciowych.

Większość wysterylizowanych zwierząt czuje się w swoim domu na tyle odprężona, że oznacza to miejsce głównie z przez ocieranie się i flagowanie, a zatem nie musi oznaczać terenu w bardziej dosadny sposób, poprzez strzykanie moczem, pozostawianie kału czy drapanie. Zmianę w strategii oznaczania terenu mogą wywołać wszelkie zdarzenia, które pobudzają emocje kota, jak przybycie nowego kota, psa lub osoby w rodzinie bądź jakakolwiek zmiana w domu na przykład remont czy pojawienie się nowych mebli. Mogą to być także inne emocjonujące zdarzenia jak choćby gwałtowna burza.

Znaczenie moczem w domu jest związane z redukcją napięcia emocjonalnego – dotyczy wszystkich kotów i kotek, jednak największe tendencje do znaczenia mają niekastrowane kocury.

Ze strzykaniem moczem możemy mieć do czynienia także w innych okolicznościach niż zagrożenie terytorialne. Koty mogą wykazywać to zachowania, gdy są sfrustrowane, przygnębione, a nawet złe, co stanowi reakcję emocjonalną, która pomaga im obniżyć poziom niepokoju. Przyglądając się więc dokładniej temu zjawisku, możemy zinterpretować je jako podnoszenie pewności siebie zwierzęcia. Dlatego wiele kotów strzyka w miejscach, gdzie znajdują się ich zasoby, po prostu dlatego, że zwierzęta są w tym miejscu pobudzone. Jednak na ogół nie robią tego w „sercu” swojego terytorium – w miejscach gdzie śpią lub wypoczywają. Te miejsca są dla bezpieczeństwa oznaczane wydzielinami gruczołów znajdujących się na pyszczku lub poprzez ocieranie się i rzadko ma tutaj miejsce strzykanie moczem. Im bardziej niespokojny jest dany kot, tym chętniej będzie się otaczał sygnałami zapachowymi, które pozwolą mu utrzymać dobry nastrój. Zróżnicowanie rodzajów i zwiększenie częstotliwości znaczenia terenu wynika zatem z typowej dla gatunku reakcji na pobudzenie, niepokój, negatywne zmiany nastroju wywołane przez pojawienie się konkurencji w postaci innych kotów i zmian w środowisku fizycznym i nie ma to nic wspólnego z nieprawidłowościami natury medycznej.

Ponieważ rodzaj wybieranego sposobu oznaczania terenu wynika z naturalnej reakcji kota na niepokój wywołany pojawieniem się konkurencji lub zmian na jego terytorium, występowanie oraz nasilenie takiego zachowania różni się u poszczególnych kotów. Wystąpienie pobudzenia emocjonalnego jest o wiele bardziej prawdopodobne w przypadku kotów, które mają niewielkie doświadczenie, jeśli chodzi o zmiany w ich środowisku domowym lub społecznym, a więc szczególnie dotyczy to kotów, przebywających w domu stale. Jeśli kotu nie dostarcza się okazji i przedmiotów, które pozwolą mu realizować naturalny repertuar zachowań łowieckich i społecznych, taka deprywacja może niejednokrotnie zmieniać nastrój kota i sprawiać, że będzie on reagował nieprawidłowo na wszelkie ekscytujące wydarzenia. Zwierzęta mogą reagować obniżeniem nastroju i stać się wycofane, by uniknąć nowych, trwających dłużej wyzwań lub ekscytować się nadmiernie w reakcji na niezwykły bodziec, co może prowadzić do zmian w strategii oznaczania terenu. Zatem strzykanie może wystąpić w reakcji na stosunkowo słabe bodźce, szczególnie w przypadku kotów, które nie przeszły odpowiedniej socjalizacji, przygotowującej je do życia w środowisku człowieka. Koty nie wychodzące na zewnątrz częściej koncentrują swoje cykle aktywności i zachowań społecznych wokół dostępności właścicieli niż koty, które są wypuszczane na zewnątrz, a zatem na skutek izolacji mogą stawać się niespokojne i pozostawiać ślady moczu, aby poprawić sobie nastrój i wzmocnić własną pewność siebie w obliczu samotności. Oczywiście wrażliwość kota na niepokój różni się w zależności od osobniczych doświadczeń i podłoża dziedzicznego. Niektóre rasy kotów wykazują szczególną reaktywność na zmiany i częściej od innych znaczą teren, jak wiele kotów ras orientalnych, zwłaszcza zaś tych, które bez przerwy przebywają w domu.

W niektórych przypadkach tego typu zachowania mogą być klasycznie warunkowane wobec określonych obszarów i miejsc w domu, i utrzymywać się nawet po usunięciu wszelkich możliwych do zdiagnozowania przyczyn i przywróceniu nastroju kota do normalnego stanu. W innych przypadkach, gdy kot przyzwyczai się do nieożywionych zmian w środowisku domowym, jego niepokój zostanie zredukowany i zwierzę może zaprzestać znaczenia terenu bez dalszych działań podejmowanych w tym kierunku. Zwierzętom trudniej jest jednak zaakceptować konkurencję w domu, a oznaczanie terenu może się utrzymywać u kotów tak długo, jak rywal pozostaje w pobliżu, nawet jeśli zwierzętom uda się wypracować system wzajemnej tolerancji fizycznej. Często kot zaczyna znaczyć teren w domu oraz na zewnątrz, gdy do gospodarstwa lub do sąsiadów przybędzie inny kot. Zamontowanie drzwiczek dla kota może mieć podobny wpływ na znaczenie terenu wewnątrz domu, a dzieje się tak głównie dlatego, że kluczowe zasoby znajdujące się w domu postrzegane są przez zwierzę jako potencjalnie zagrożone, podobnie do tych na zewnątrz. Znaczenie terenu wewnątrz jest bardziej powszechne w przypadku domów, gdzie przebywa wiele kotów lub ich populacja osiąga krytyczny poziom, jednak po jego przekroczeniu wskazane zachowania zostają niejednokrotnie zredukowane. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że w takiej sytuacji zwierzę może bać się jeszcze bardziej i przyjąć strategię „zastygania w bezruchu”, która pociąga za sobą stłumienie wielu zachowań w celu uniemożliwienia innym wykrycia osobnika lub ataku na niego.

W rzadkich przypadkach strzykanie moczem w pomieszczeniach i na właścicieli może być instrumentalnie wyuczonym zachowaniem, gdy „nagroda” w postaci uwagi właściciela stanowi pozytywne wzmocnienie, a zatem kot uczy się podejmowania tego zachowania w celu zwrócenia na siebie uwagi. W takich przypadkach nie wolno karać kota, gdyż w karze zawiera się element uwagi będącej nagrodą. Zaleca się raczej nie zwracanie uwagi na zwierzę. Zamiast tego kotu należy dać wyraźny sygnał „braku nagrody”, jak wyemitowanie specyficznego dźwięku, którego kot nie słyszy przy innej okazji (np. odgłosu dysków treningowych dla psów) i oddalenie się bez przemawiania do kota, dotykania go, a nawet patrzenia na niego.

Celem terapii behawioralnej w przypadku znaczenia moczem jest podniesienie nastroju zwierzęcia i wyeliminowanie przykrych emocji będących przyczyną zachowania. O ile to możliwe należy wyeliminować wszelkie przykre dla kota bodźce lub sytuacje, zwłaszcza kary bardzo chętnie stosowane przez właścicieli, którzy przypisują kotu po ludzku pojętą motywację robienia na złość lub „karania” domowników. W przypadkach kiedy powodem znaczenia jest obecność obcego kota w okolicy, konieczne jest czasowe uniemożliwienie kontaktu (także wzrokowego) z nim.

Miejsca, które kot oznaczył należy dokładnie wyczyścić by usunąć z nich zapach moczu (niezależnie od emocjonalnych przyczyn kot na zasadzie warunkowania „korzysta” z dotychczasowych miejsc, które „pachną”) i jeśli się da uniemożliwić zwierzęciu dostęp do nich (wysypanie szyszkami lub kamieniami, zastawienie meblem lub większym przedmiotem). Do czyszczenia nie należy używać silnie pachnących środków, które dla kota mogą być po prostu drażniące, a poirytowane zwierzę może próbować „przykryć” nieprzyjemny zapach swoim własnym zapachem… moczu oczywiście. Zdecydowanie lepszy jest enzymatyczny proszek usuwający białko (główny „winowajca” smrodliwości moczu), a następnie czysty spirytus usuwający resztki tłuszczy.

Równie ważne są wszelkie działania, które rozszerzają strefę bezpieczeństwa kota, takie jak wzbogacenie otoczenia w kryjówki, zabawki czy kocie meble. Dla wielu kotów kontakt z opiekunami i zabawa są szczególnie ważne dla utrzymania emocjonalnej równowagi. W opisanym na początku przypadku podstawowym elementem terapii zachowanie stało się oswajanie kotki z nowym domownikiem poprzez zabawę, karmienie szczególne smakowitym jedzeniem, co pozwoliło dzięki pozytywnym skojarzeniom i emocjom, na zredukowanie niepokoju będącego przyczyną znaczenia.

By jeszcze bardziej podnieść nastrój zwierzęcia zastosowano dostępne od kilku lat na polskim rynku syntetyczne kocie feromony policzkowe w formie preparatu Feliway.

W przypadku kotów szczególnie lękliwych i pobudliwych właściwe jest zastosowanie, oprócz powyższych działań, z przepisu lekarza weterynarii, leków łagodzących lęk i poprawiających nastrój.

Andrzej Kłosiński – behawiorysta zwierzęcy COAPE, psycholog